قراردادهاي ساخت، بهره برداري و انتقال يكي از ترتيبات همكاري و مشاركت بخش عمومي و خصوصي است؛ بخش عمومي به موسسات و نهادهايي گفته مي شود كه به طور مستقيم يا غير مستقيم در اختيار دولت، نهادها و سازمان هاي عمومي يا شهرداري يا هر نهاد تحت كنترل دولت قرار دارند و به قصد انتفاع يا بدون قصد انتفاع عمل مي كنند. طرف خصوصي كه معمولا در قالب يك شركت فعاليت مي كند به اشخاصي گفته مي شود كه تحت مالكيت و كنترل مستقيم دولتي نيستند و توسط سرمايه گذاران بخش خصوصي اداره و كنترل مي شوند.  

چهار مشخصه ميتواند مفهوم مشاركت عمومي و خصوصي را روشن تر كند كه عبارت است از الف) به دست آوردن بازدهي و كارايي مناسب از طريق تقسيم مخاطره و پاسخگويي بين بخش عمومي و خصوصي؛ ب) سرمايه گذاري بخش خصوصي در طول عمر پروژه؛ ج) ارتباط قراردادي طولاني مدت؛ د) ابداع و نوع آوري به ويژه در عرضه ي خدمات (سازوكارهاي پرداخت، عرضه و توصيف خدمات و جز آن) از سوي بخش خصوصي.[1]

قرارداد مشارکت عمومی - خصوصی باید کلیه اَشکال مختلف اقتصادي و حقوقی را براي امکانپذیر نمودن مشارکت بخش خصوصی در طرحها و فعالیتهاي عمومی پوشش دهد. ماهیت بلند مدت قرارداد مشارکت اقتضا میکند که شرایط قرارداد طوري تنظیم شود که اولاً در طول دوره اجرا از انعطاف لازم برخوردار باشد و ثانیاً توازن لازم بین دو طرف قرارداد برقرار گردد.  به ترتیبی که، بخش عمومی از دریافت خدمات مطابق شرایط قرارداد مطمئن شود و سرمایه گذار نیز از بازگشت سرمایه و سود خود اطمینان حاصل کند.

 از متداول ترين الگوهاي مشاركت عمومي و خصوصي مي توان به روش بي او تي (قراردادهاي ساخت، بهره برداري و انتقال)[2]، بي او او (ساخت، مالكيت، بهره برداري)[3]، بي او او تي (ساخت، مالكيت، بهره برداري، انتقال)[4] و بي تي او (ساخت، انتقال، بهره برداري)[5] اشاره كرد.

توسعه مشاركت بخش عمومي و خصوصي در پروژه هاي زيربنايي، به عوامل متعددي نظير عدم امكان اجراي پروژه هاي مزبور از منابع دولتي، ضرورت بكارگيري تكنولوژي پيشرفته در فرآيند ساخت اين پروژه ها، انتقال ريسك هاي متنوع و متعدد پروژه به بخش خصوصي، بهره وري مديريت بخش خصوصي، بهره وري پروژه، همياري بخش عمومي در تحصيل مجوزها و تسهيلات لازم براي اجراي پروژه و ضرورت تسهيل فرآيند خصوصي سازي و كوچك كردن دولت مرتبط است. 

در قراردادهاي ساخت، بهره برداري و انتقال، بخش عمومي امتياز ساخت و بهره برداري از يك پروژه زير بنايي را به بخش خصوصي (شخص حقيقي يا يك شركت و يا كنسرسيومي از شركت هاي ذي صلاح) واگذار مي كند و بخش خصوصي متعهد به تامين مالي و ساخت پروژه در مدت زمان مشخص است. پس از تكميل عمليات ساخت، بخش خصوصي در دوره ي بهره برداري، اقدام به بازيافت هزينه ها و دريافت سود سرمايه گذاري خود از پروژه كرده و در انتهاي دوره قرارداد، تاسيسات را به بخش عمومي منتقل مي كند.

اين شيوه ي سرمايه گذاري به نوعي در پروژه هاي زيربنايي مانند پروژه هاي نيروگاهي، مخابراتي، فرودگاهي و ساخت بزرگراه ها، هتل، پروژه هاي تفريحي و ...كاربرد دارد.

«بی­ او تی» [1] متضمن سه مفهوم ساخت، بهره ­برداری و واگذاری (انتقال) است. ابتدا باید یک طرح اقتصادی توسط یک یا چند سرمایه­ گذار ساخته شود و سپس برای مدتی توسط آنها مورد بهره­ برداری قرار گیرد و نهایتاً به دستگاه دولتی طرف قرارداد واگذار شود.

این سه کلمه تا حدودی چارچوب بی­ اوتی را نشان می­دهد ولی نمی­تواند کلیه جنبه­ های آن را بیان کند. کلمه «ساخت» در عبارت بی­ اوتی باید به معنای اعم در نظر گرفته شود که متضمن سه فعالیت عمده است: طراحی و مهندسی؛ تأمین کالا و تجهیزات؛ ساخت، نصب و راه­ اندازی. براساس طراحی و مهندسی، کالاها و تجهیزات موردنیاز طرح سفارش داده می­شود و سپس براساس آن کارهای ساختمانی طرح انجام می­شود، تجهیزات و ماشین­ آلات نصب می­گردد و نهایتاً طرح راه­ اندازی و آزمایش می­شود.

بهره ­برداری نیز شامل فعالیتهای گوناگونی از قبیل راه بری روزانه طرح، نگهداری از تأسیسات و ساختمانها، انجام تعمیرات لازم، تأمین قطعات موردنیاز و تعویض آنها و تأمین مواد مصرفی موردنیاز است.

پس از اینکه طرح بی­ اوتی در مدت مقرر توسط سرمایه گذار مورد بهره ­برداری قرار گرفت، کل طرح باید به کارفرما واگذار شود. در این واگذاری ضمن انتقال کلیه تأسیسات و تجهیزات، کلیه مجوزها و لیسانسها نیز به کارفرما منتقل می­شود به نحوی که کارفرما بتواند خود رأساً یا از طریق به کارگیری شرکتها دیگر نسبت به بهره­برداری از طرح اقدام کند.

فعالیت مهمی که عبارت «ساخت، بهره ­برداری و واگذاری» قاصر از بیان آن است، «تأمین مالی» طرح است. طبیعی است که برای اجرای یک طرح اقتصادی به منابع مالی نیاز است. در بی­ اوتی فرض این است که کارفرما منابع مالی برای اجرای طرح را در اختیار ندارد و این امر مهم را به سرمایه­ گذار طرفِ قرارداد محول می­کند. بنابراین شرکت سرمایه­ گذار باید نسبت به تأمین کلیه وجوه مورد نیاز برای ساخت اقدام کند.

برای اینکه سرمایه­ گذار بتواند اصل سرمایه و سود خود را بازیافت کند، برای مدت معینی بهره ­برداری از طرح به وی محول می­شود. در این مدت سرمایه­ گذار ضمن راهبری طرح، از طریق درآمدهای حاصله نسبت به استهلاک اصل و فرع سرمایه اقدام می­کند. دوره بهره ­برداری باید به نحوی تعیین شود که سرمایه ­گذار بتواند ضمن بازیافت اصل سرمایه، سود مناسبی را کسب کند.

علاوه بر تأمین مالی، ساخت، بهره ­برداری و واگذاری، برخی از فعالیتها نیز قبل از انعقاد قرارداد انجام می­­شود که ممکن است کل یا بخشی از آن توسط کارفرما انجام شود و یا بخشی از آن به سرمایه­ گذار محول شود. این فعالیتها شامل مکان­یابی، ارزیابی اولیه، مطالعات امکان­سنجی و مهندسی مفهومی است که به طور کلی امکان اجرای طرح را توجیه کرده، میزان هزینه­ ها و درآمدها را معین می­نماید.

ترتیبات بی او تی ممکن است با تغییراتی مورد استفاده قرار گیرد که در این صورت عناوین دیگری بر آن اطلاق می شود که مهمترین آنها عبارتند از:

الف) قراردادهای بی ­اواو

«ساخت، تملک و بهره ­برداری» ترجمه عبارت Build-Own-Operate است که در اختصار به آن بی­ اواو (BOO) اطلاق می­شود. 

ب) قراردادهای بی­اواوتی

«ساخت، تملک، بهره­ برداری و واگذاری» ترجمه Build-Own-Operate-Transfer است که در اختصار به آن بی­اواوتی (BOOT) اطلاق می­شود.

ج) قراردادهای بی ­تی ­او

«ساخت، واگذاری و بهره ­برداری» ترجمه Build-Transfer-Operate است که در اختصار به آن بی­ تی ­او (BTO) اطلاق می­شود.

د) قراردادهای بی­ ال ­تی

«ساخت، اجاره و واگذاری» ترجمه Build-Lease-Transfer است که در اختصار به آن بی­ال­تی (BLT) اطلاق می­شود. در این روش، طرح مورد نظر پس از ساخت، در مدت مشخصی به مؤسسه دولتی طرفِ قرارداد اجاره داده می­شود. اجاره بهایی که توسط سرمایه­گذار (کنسرسیوم یا شرکت پروژه) دریافت می­شود برای استهلاک اصل سرمایه و سود اختصاص پیدا می­کند. پس از سپری شدن مدت مزبور، طرح توسط سرمایه­گذار مجاناً به مؤسسه دولتی طرف قرارداد یا مؤسسه دیگر تملیک می­شود. هرگاه تملک طرح توسط کنسرسیوم یا شرکت پروژه در مدت قرارداد مورد تأکید باشد، از عبارت «ساخت، تملک، اجاره و واگذاری»[1] استفاده می­شود.

ﻫ) قراردادهای بی­ اواواس

«ساخت، تملک، بهره­ برداری و فروش» ترجمه Build-Own-Operate-Sell است که در اختصار به آن بی اواواس (BOOS) اطلاق می­شود. در این روش کنسرسیوم یا شرکت پروژه متعهد می­شود که پس از انقضای مدت قرارداد، طرح را در قبال دریافت مبلغی به دولت یا مؤسسه دولتی طرف قرارداد بفروشد. حسب قرارداد، مبلغ مزبور ممکن است بهای طرح به قیمت روز باشد یا ساز و کار دیگری برای تعیین قیمت در قرارداد مقرر شده باشد، مثل هزینه تمام شده طرح منهای استهلاک.

و) قراردادهای آراوتی

 «بازسازی، بهره ­برداری و واگذاری» ترجمه Refurbish-Operate-Transfer است که در اختصار به آن آراوتی (ROT) اطلاق می­شود.

 


[1] Build-own-lease-transfer (BOLT)


[1] build-operate-transfer (BOT)


[1]  Alfen Itans Wilhelm, Ogunlana, Stephan, "An Introduction to PPP Concept", Public Private Partnership in Infrastructure Development Case Studies from Asia and Europe.

[2] Build-Operate-Transfer

[3] Build-Own-Operate

[4] Build-Own-Operate-Transfer

[5] Build-Transfer-Operate